Sam poziom długu niewiele mówi, ale już tempo jego wzrostu opowiada pewną historię.

• W latach 2001-2013 występował dość klasyczny wzrost poziomu długu dla kraju rozwijającego się. Tempo było wysokie, ale nie zatrważające.
• W roku 2014 Platforma Obywatelska wyciągnęła dużą część (51,5%, czyli 150 miliardów złotych) środków z OFE i dodała je do budżetu państwa, aby móc zrealizować ambitne obietnice wyborcze. Skutkiem tego był jedyny spadek poziomu zadłużenia w ciągu ostatnich 25 lat (patrz: rok 2014 na wykresie poniżej). Swoją drogą – mamy wysoki deficyt, a w OFE pozostała część środków, więc kto wie, czy rządząca obecnie koalicja nie postanowi dokończyć rozpoczętej w 2014 likwidacji OFE, aby ponownie „pożyczyć” trochę pieniędzy. Tym razem z akcji i obligacji (bo OFE posiadają obydwie klasy aktywów, w 2014 wyjęto i umorzono tylko obligacje, obniżając poziom długu publicznego).
• Od roku 2019 trwa festiwal demagogii, w którym mało odpowiedzialne władze nauczyły się tego, że wyborcę można „kupić” jego własnymi pieniędzmi. Objawia się to rekordowym wzrostem poziomu polskiego zadłużenia:

Może się zdziwisz, ale sądzę, że sam wzrost zadłużenia kraju nie jest niczym złym. W tych czasach i warunkach gospodarczych jest wręcz czymś naturalnym. Złe może być natomiast wykorzystanie zwiększonych wydatków budżetowych, które zamiast na poszerzanie świadomości społeczeństwa (system edukacji) i zwiększanie bezpieczeństwa kraju (obrona narodowa), idą na „fundusz wygrania wyborów”, czyli „przekazanie jak największych pieniędzy, jak najszerszej grupie wyborców”. Sprawia to, że nasze społeczeństwo staje się coraz bardziej leniwe, roszczeniowe i „domagające się” życia na dobrym poziomie bez wkładania w to wysiłku podobnego do naszych dziadków i babć, którzy na dobrobyt musieli ciężko zapracować.

Wysoki poziom długu nie jest też problemem tak długo, jak jest on emitowany w polskiej walucie oraz tak długo, jak jego obsługa jest tania. Można to porównać do kredytu hipotecznego, który ma bardzo niskie odsetki, więc nie obciąża budżetu domowego. Własna waluta obligacji też jest ważna, bo skoro kraj sam emituje swój pieniądz (jak Polska), to spłata długu w tej walucie jest prostsza, niż gdyby kraj nie miał tej (awaryjnej) możliwości. Zauważ na czerwonym wykresie powyżej, że część zagraniczna polskiego długu jest niska i wynosi mniej niż jego 25%.

Sprawdźmy, jak droga była historycznie i jak obciążająca budżet jest obecnie obsługa polskiego zadłużenia.

Dług publiczny jest dla większości osób pojęciem eterycznym i niezrozumiałym.

• Po pierwsze: co mnie obchodzi dług publiczny, jeśli jest to zobowiązanie państwa polskiego, a nie moje własne zobowiązanie?
• Po drugie: przecież „tam, u góry” są profesjonaliści, którzy wiedzą, co robią, więc my, szarzy obywatele nie musimy się tym problemem w ogóle przejmować i „jakoś to będzie”.

Powyższe są częściowo prawdziwe, bo nie jest potrzebne, aby każdy obywatel rozumiał, czym jest dług publiczny i ile kosztuje jego obsługa. Skoro jednak wiemy, że na ochronę zdrowia budżet państwa przeznacza 31 miliardów złotych, a do ZUS dopłaca 170 miliardów złotych, to powinniśmy również wiedzieć, że w tym roku ponad 66 miliardów złotych ma kosztować sama obsługa długu, czyli odsetki od polskich obligacji. Prostym językiem: gdyby dług publiczny w Polsce nie istniał lub jego obsługa była darmowa, to nasi włodarze mogliby zwiększyć środki na ochronę zdrowia 3-krotnie (!) lub dołożyć rodzinom kolejne 800+ (mniej więcej), sprawiając, że z 800+ zrobiłoby się 1600+ (i wygrało im kolejne 2-3 kadencje, żartobliwie).

Z drugiej strony, jeśli dług publiczny by nie istniał, to Polska nie pokryłaby w ubiegłych latach wielu potrzebnych i przydatnych wydatków typu rozbudowy sieci autostrad. Dlatego daleko mi do wolnościowca-ekstremisty, który potępia podatki i wszelkie wydatki państwowe, chcąc rozbroić aparat państwa do minimum. Po prostu chcę być świadomym obywatelem i rozumieć, na co idą (także) moje pieniądze z podatków oraz ile kosztują obietnice wyborcze polityków. Niestety koszt obsługi długu jest coraz wyższy, co jest pochodną rosnącego zadłużenia oraz wyższych niż przeciętne stóp procentowych w Polsce:

Dlaczego koszt obsługi długu (czerwony wykres powyżej) przez lata oscylował wokół 25-30 miliardów złotych, a w 2022 i 2023 roku nagle wzrósł do poziomów 40-60 miliardów złotych? To bardzo proste: większość polskich obligacji skarbowych emitowana jest na stałym oprocentowaniu, co jest korzystne z perspektywy przewidywalności kosztu obsługi długu. Obligacje jednak wygasają co kilka lat, więc w każdym roku należy „zrolować” niektóre emisje, zastępując stary dług nowym długiem.

Prostym językiem: w latach 2022 i 2023 wygasały stare emisje obligacji skarbowych emitowane na niskim oprocentowaniu (powiedzmy: 1-2%), a zastąpić się je dało tylko nowym długiem emitowanym na rynkowych warunkach (powiedzmy: 4-6%). Im dłużej Rada Polityki Pieniężnej utrzymuje wysokie stopy procentowe, tym droższy stanie się przeciętnie koszt obsługi długu w naszym kraju. Aby zrozumieć tę relację, wystarczy spojrzeć na wykres stopy referencyjnej NBP zestawiony z wykresem kosztu obsługi długu (w ujęciu przeciętnym w ciągu roku):

Koszt obsługi długu dąży (z pewnym opóźnieniem) do poziomu stóp procentowych w kraju, dlatego że inwestorzy wymagają od kraju „zapłacenia” im odsetek w wysokości stóp procentowych + ewentualnej premii za ryzyko. Sprawia to, że im dłużej państwo utrzymuje wysokie stopy procentowe, tym wyższy stanie się z czasem koszt jego obsługi długu, a więc stanie przed następującym wyborem:

• mniej się zadłużać, aby poziom długu nie rósł tak szybko,
• obniżyć stopy procentowe, aby koszt obsługi rosnącego długu zaczął maleć.

A wiemy, że może być to wybór między dżumą a cholerą, czyli taki, którego nie chciałby musieć podejmować żaden polityk. Dlatego mądry rządzący przygotowuje się na trudne czasy w dobrym okresie rozkwitu gospodarczego, nie zadłużając się nadmiernie, kiedy nie jest to potrzebne. Dochodzimy do najważniejszego pytania o to, czy Polska ma właściwie problem z długiem publicznym.